Het motto van de Franciscanessen van de Heilige Elisabeth van Thüringen luidt: “Ik was ziek en Gij hebt mij bezocht.”  

Zij voeren als bijzonder principe in hun Regel  en Constitutiën: “Het bijzonder doel der Zusters dezer Congregatie is het bezoeken en verzorgen van hulpbehoevende zieken.”    

De Moeder Overste van de Congregatie trachtte alle zusters er zo levendig mogelijk van te doordringen dat “de zusters haar met of zonder diploma even lief en dierbaar waren, als ze maar degelijke, eenvoudige Zusters waren, opofferende en tot alles bereide zielen.” 

Toch deden in 1905 de eerste religieuze zusters al eindexamen in de verpleging.

Het ziekenhuis aan de Hooigracht omvatte aanvankelijk slechts één operatiekamer. Daarnaast keken de overwegend protestante Leidenaren aanvankelijk vreemd aan tegen de katholieke religieuzen. Ze scholden hen uit voor “kachelpijpen” vanwege hun zwarte habijt en sluier en sommigen sloegen hen zelfs in het gezicht. De Franciscanessen beginnen met ‘thuisverpleging’ om van dit stigma af te komen. Aangezien zij de armste patiënten vaak het te betalen bedrag kwijtschelden worden de zusters al snel populair in Leiden. Aanvankelijk werken zij vanuit het ziekenhuis aan de Hooigracht, later ook vanuit gebouwtjes aan de Oostdwarsgracht, de Boerhaavestraat (direct achter het Boerhaaveziekenhuis) en de Middelstegracht. De allereerste zusters die in Leiden patiënten thuis verplegen zijn Zuster Willibrorda (Anna Maria Catharina van Seumeren, * Tilburg, 30 mei 1872 – † Leiden, 29 april 1957) en Zuster Augustina (Melanie Rodrigo, * Hulst,  17 januari 1870  – † Leiden, 1 mei 1904).  Deze jong gestorven zuster wordt dan vervangen door Zuster Juliana (Lucia Catharina de Potter, * St. Jansteen, 1 maart 1873 – Gilze, 17 maart 1958).

Diacones Louise van den Brink was in dienst van het Diaconessenhuis tussen 1 mei 1909 en 1 februari 1945, van 1917 tot aan haar pensionering als Directrice. Dit is een foto uit de jaren dertig, want toen was mevr. Van de Gesel-Palsma (leverancier van de foto) aanwezig. 

De spreuk die intredende diaconessen tekenden nadat zij waren aangenomen.

Cathrien (staand op de foto, tweede van links) deed eindexamen in één uur. Dat begon ’s ochtends om 8.00 uur met een examen van een kwartier in anatomie en fysiologie bij dr. A. Seret, daarna een kwartier examen Ziekteleer bij Mejuffrouw C. Hovens Gréve, dan een kwartier examen in Chirurgie bij dokter J.R. de Bruïne Groeneveldt en tot slot een examen ziekenverpleging van een kwartier bij Zr. J.L. van den Brink.

Als dokter Abraham Seret, huisdokter in het Diaconessenhuis van 1910 tot 1948, 70 jaar wordt krijgt hij onder meer van diacones Smallegange een felicitatiekaart. Hij bedankt haar met een foto van zichzelf voor de getoonde belangstelling.  “Onze Pa, dokter Seret”, schrijft Smallegange onder de foto.  

Vermoedelijk genomen tijdens hun opleiding voor de kraamaantekening tussen 1938 en 1939.  

Een grap bij het 25 jarig jubileum van diacones Cathrien Smallegange: vanwege haar Zeeuwse achtergrond staat ze afgebeeld op het feestmenu als ‘Kaat Mossel’, de bijnaam die chirurg Muller haar gaf.   

Cathrien uit haar verrastheid over het geweldige feestmaal en de grappige menukaart in haar plakboek. De tekst tekent haar bescheidenheid.    

Diacones Cathrien blijkt in 1959 de enige die diacones gebleven is van de klasgenoten uit 1938. Maar ze komen haar wel feliciteren.

Diacones Cathrien verrijdt een bed.

Diacones Cathrien kookt soep op haar afdeling.

Diacones Cathrien zet de kerstboom op met een collega.

Diacones Cathrien en collega’s delen medicatie uit.

Diacones Cathrien Smallegange schenkt thee in voor haar ijverige equipe bordurende zusters. 

Jongere lekenzusters steken de draak met de oudere diacones Cathrien en rijden haar rond door de gangen.

De religieuze zusters Delphina, Beata en Benedicta met achter zich de eerste twee lekenverpleegsters; volgens de achterzijde zijn dat Roos Manders en zuster Houthoff. José Eijt noemt de eerste twee lekenverpleegsters Zuster M. van Iterson en Zr. M.E. Houthof.

1954, 15 september. Leidse Courant plaatst een zeer lovend bericht van een zekere N.S. over het 25-jarig jubileum van de dappere Franciscanes Zuster Veronica.  

1957, 11 november, Leidse Courant pagina 2, meldt dat de oudste Franciscanes in het Sint Elisabeth Ziekenhuis, Zuster Agnes, op 94-jarige leeftijd is overleden. Ook wordt verteld wat zij in het ziekenhuis deed. We leerden haar al kennen als een van de eerste wijkverpleegsters, later is ze op de operatiekamer ingezet.  

Vooral deze uit Leiden afkomstige zuster Zephyrina (Engelina Johanna Allegonda Geerling, * Leiden, 31 maart 1889 – † Hillegom, 2 mei 1977) was een zeer belangrijke kracht voor het St. Elisabeth Ziekenhuis.  Zuster Zephyrina start in 1907 als kloosterzuster, en treedt in 1910 in dienst van het ziekenhuis als leerling-verpleegster. Zij behaalt in 1913 het Boerhaavediploma, en wordt van 10 juni 1924 tot 10 juni 1964 directrice en docente verpleging. Zij blijft dus 54 jaar in het ziekenhuis werken, verhuist in 1972 naar Huize St. Elisabeth te Hillegom en sterft daar op 2 mei 1977.  

Zij schrijft ook een boek over haar herinneringen. Hierin is vooral het verhaal over haar zoektocht naar eten voor de patiënten in de Hongerwinter aangrijpend, daarom hier deze kleine samenvatting.  

Aan alles was gebrek. Men at pap van suikerbieten, er kwam steeds minder voedsel van de distributie, de zusters aten bloembollen, een gewoon klein broodje kostte tien gulden; oorlogsbrood werd niet van meel gebakken. Vet was een ongekend weelde-artikel. De vervangingsmiddelen voor koffie en thee hadden slechts de kleur gemeen met de originele producten. Het ziekenhuis draaide zonder licht, warmte, lift en telefoon, dankzij allerhande improvisatiemaatregelen. Met behulp van een gasgenerator werd de operatiekamer verlicht, en kon men ook ’s nachts opereren. Ook kon men dankzij dit apparaat steriliseren, zelfs ook nog voor het Leids Academisch Ziekenhuis. De operatiekamer werd verwarmd door een potkachel buiten de kamer. Eind januari 1945 werd het gebrek aan voedsel nijpend. Men had nog maar voor drie dagen reserve aan voeding voor de patiënten.  Er moest een hongertocht worden ondernomen. Drie zusters (zr. Maria Alacoque (afkomstig uit Zoeterwoude), Zr. Ernesta en Zr. Zephyrina) besloten op tocht te gaan. Deze tocht van Zuster Zephyrina en nog twee zusters beslaat twee pagina’s: zij werden opgehaald door een 15-jarige jongen met een paard dat gespannen was voor een plankje met 4 wieltjes eronder, waarop een viertal melkbussen stond. De zusters mochten op die melkbussen gaan zitten en zo  zouden ze koers zetten naar Zoeterwoude, alwaar vanuit bijna elke boerderij al wel eens iemand in het ziekenhuis was verpleegd. Het was intens koud, een sneeuwstorm. Ze mochten overnachten bij een weduwe die op zolder een groot bed leeg had staan. Ze hielden allen hun kleren en zelfs schoenen aan en gingen weer verder, na een ontbijt met een boterham en een glas echte melk. Eerst naar de Mis in de parochie St. Johannes Onthoofding (??) en daarna met de jongen en de slee weer langs de boerderijen. De melkbussen kwamen wel vol. Ze hielden vol tot 20.00 uur, waarna de heer Piet van der Zon van het Zoeterwoudse autobedrijf aanbood de zusters met de buit naar Leiden te brengen. In het ziekenhuis was men blij met de binnengehaalde etenswaren, en de zusters kregen als beloning een glas melk van melkpoeder. De zaterdag erna trokken zij naar Zoetermeer voor graan, maar visten achter het net.      

Wel was er veel saamhorigheid onder de mensen in het ziekenhuis tijdens de oorlog. Zephyrina sliep geheel gekleed op een divan naast de telefoon, bij de telefoon zat de portierster (naam staat er niet bij). Er zaten enkele onderduikers in het ziekenhuis. Ooit kwam een hoge Duitse militair naar een van die dokters vragen, maar Zephyrina hield het hoofd koel en beweerde bij hoog en laag dat hij er niet was. Na vertrek van de militair snelde zij naar de dokter dat hij in het ziekenhuis moest blijven, omdat er razzia’s op komst waren. 

Bron:  E.J.A. Geerling, St. Elisabethziekenhuis, herinneringen aan 75 jaar 1892-1967, pag. 17-20. 

1961, Februari. Toos van Hoorn als eerstejaars leerling-verpleegster in het Elisabeth Ziekenhuis aan de Hooigracht. Let op de leerlingenspeld (zie ook tabblad: Objecten), die na diplomering weer moest worden ingeleverd.

Toos van Hoorn in de keuken in het Sint Elisabeth Ziekenhuis Leiden, 2 juni 1962. Let op de verplicht te dragen witte schoenen, waar vooral vrouwen met grote voeten een enorme hekel aan hadden. “Daarmee voelde ik me net Donald Duck!”, aldus Margreet Stet. 

1968. Het is pauze op de mannenafdeling in het Sint-Elisabethziekenhuis. Zuster Secunda (links) wordt omringd door een schare leken-verpleegsters.

1965-1969: Lesgroep ‘Vita Nova’ uit het St. Elisabeth Ziekenhuis tijdens hun opleiding. Staand, van links naar rechts: Yvonne Wurzer,  Maria Menken, Greet Stet en bovenaan Mareen Glabbeek. Rechts van Mareen staat Dymph van der Wulp, daaronder Ineke van Egmond (overleden in Canada), links daarvan Dorothee Scheerder en zittend vooraan Mieke Nuy en guitig achter haar Wil Pieterse.

1965-1966: Verpleger Jan Riemersma komt als eerste (reeds gediplomeerde) broeder werken in het Elisabeth Ziekenhuis, en wel op de afdeling chirurgie heren. Wil Pieterse (links op de foto) werkt hier met hem samen.

1970-1975: Zusters van de Kraamafdeling (4B) in Het Diaconessenhuis Leiden halen eten op vanuit de centrale keuken in het Diaconessenhuis.

Loes de Ridder als jonge kinderverpleegster aan het werk. Ze zet een spuit.

Loes als jong afdelingshoofd in haar kantoor op de kinderafdeling, nog met kapje op.

Loes de Ridder enige tijd later als jong afdelingshoofd van de Kinderafdeling B1, ditmaal in een inmiddels moderner uniform in overleg met collega Hannie. 

Loes de Ridder geeft voorlichting aan een jonge moeder in het begin van de tachtiger jaren. 

Loes de Ridder verwijdert een hechting in de zeventiger jaren. 

Met de klok mee: Loes de Ridder verwijdert een hechting in de tachtiger jaren.

1980: Voormalig hoofden van afdelingen in het Diaconessenhuis: Van bovenaf naar beneden en steeds van links naar rechts:  Leon Alhuizen (staffunctionaris op het gebied van personeelsplanning, vakantieplanning en OK-planning; rechterhand van Leo Noorduijn); Leo Noorduijn (hoofd verplegingsdienst); Loes de Ridder (etagehoofd, onder meer van de kinderafdeling); Gerard Valk (hoofd interne geneeskunde); Dick Faber (hoofd  …); Cilia Schimmel- Struijk (1e verpleegkundige op afdeling 3A, chirurgie); van de vrouw onderaan is de naam helaas onbekend, maar zij was het toenmalig hoofd van de kinderafdeling.

1972. Anke Grosse Stüve-Borst als nog jonge kraamverpleegkundige in het Diaconessenhuis. Na een uitstapje van anderhalf jaar in het Sint Elisabeth Ziekenhuis om ook de kinderaantekening te behalen, te trouwen en kinderen te krijgen, wil ze in 1977, als de oudste 3 jaar wordt, weer parttime gaan werken. Het Sint-Elisabethziekenhuis biedt hiervoor geen gelegenheid; daarom solliciteert ze in het Diaconessenhuis. Ze komt binnen om met Rieneke Hoogeveen de eerste twee parttimers van het Diaconessenhuis te worden en blijft er 38 jaar werken, altijd op de kraamafdeling.

2015: v.l.n.r.: Karin van Kesteren, Anke Grosse Stüve-Borst en Rieneke Hoogeveen samen op de foto als Anke met pensioen gaat.  

1979, 12 februari. Yolande Schutte krijgt bericht dat de opleiding van het Elisabeth Ziekenhuis haar graag als sollicitant zal begroeten.

Docente Hetty Witmans bericht Yolande Irene Schutte dat zij is toegelaten tot de preklinische opleiding in het Sint Elisabeth Ziekenhuis.  

De leer-arbeidsovereenkomst tussen Yolande I. Schutte en het Elisabeth Ziekenhuis, pag 1.  

De leer-arbeidsovereenkomst tussen Yolande I. Schutte en het Elisabeth Ziekenhuis, pag 2.  

Yolande Schutte tijdens haar opleiding in het spoelhok.

Drie verpleegkundigen beleven hun 25-jarig dienstjubileum in het Diaconessenhuis: v.l.n.r. : Marijke Spaanderman (hoofd neurologie/urologie), Alie Mastenbroek  (kinderafdeling) en Dit Plug (hoofd …).  

Het Leidsch Dagblad van 1 juli 1983 voegt ongevraagd de lettergreep ‘re’ toe aan de naam van Zuster Theodosia (A.J.F. Damen), een zeer geliefd kloosterzuster/verpleegster in het Sint Elisabethziekenhuis, die aankwam in 1943, van 1950 tot 1966 in de Operatiekamer werkte en daarna van 1966 tot aan haar afscheid in 1983 nachthoofd was. 

Leidsche Courant 1 juli 1983: Wederom aandacht voor het afscheid van de populaire religieuze zuster Theodosia. Dit is tevens de Theodosia die samen met haar collega Zuster Crescentia garant stond voor vele cabaretacts met de toneelclub ‘Van Inspanning tot Ontspanning’. Theodosia staat ook centraal in de film van de Dienst Geestelijke Verzorging van Alrijne (2016) die een vergelijking maakt tussen de cultuur in het Elisabeth Ziekenhuis en het Leidse Diaconessenhuis (onder Objecten).  

1989-1990. Ook in Leiden demonstreerden verpleegkundigen in voor hoger loon en meer zeggenschap. 

De Stille Krachten van de Avond en de Nacht. Een mooi artikel over de te vroeg overleden verpleegkundige Birgitte Vink die jaren in de nacht werkte en een collega, die volgens het artikel Anke Bach heette, maar dat kan niet juist zijn. Wie weet wie dit was?